Sığırlarda Tüberküloz ve Paratüberküloz

Sığırlarda Tüberküloz ve Paratüberküloz: Klinik Yaklaşım, Teşhis ve Mevzuat

Tüberküloz, başta insanlar olmak üzere tüm evcil hayvanlarda görülen; çeşitli organ ve dokularda kazeöz (peynirleşmiş) ve kalsifiye (kireçlenmiş) tüberküller (düğümcükler) oluşturan, kronik seyirli, bulaşıcı ve zoonoz (hayvanlardan insanlara geçen) bakteriyel bir hastalıktır.

1. TÜBERKÜLOZ (VEREM)

Etiyoloji (Etken)

Hastalığın etkeni Mycobacterium türleridir. Konakçıya göre sınıflandırıldığında:

• Memelilerde: Mycobacterium tuberculosis (İnsan tipi), Mycobacterium bovis (Sığır tipi), Mycobacterium microti (Kemirgen tipi).
• Kanatlılarda: Mycobacterium avium (Kuş tipi).
• Soğuk Kanlılarda: Çoğunlukla Mycobacterium marinum.

Bulaşma Yolları:

Enfeksiyonun yayılmasında solunum ve sindirim yolları birincil rol oynar.

• Solunum Yolu: Damlacık enfeksiyonu (özellikle kapalı ahırlarda).
• Sindirim Yolu: Kontamine gıda, süt ve suların ağız yoluyla alınması.
• Deri ve Genital Yol: Daha nadir görülür.
• Konjenital Yol: İntrauterin bulaşma ile doğumsal anomaliler görülebilir.

Klinik Semptomlar:

Semptomlar hastalığın lokalize veya generalize (yaygın) olmasına göre değişir.

Generalize Tüberküloz: Etkenin bir organa yerleşip lezyon oluşturduktan sonra, kan veya lenf yoluyla vücudun diğer bölgelerine (plevra, böbrek, bağırsak, kemik, beyin vb.) yayılmasıdır. Klinik tablo organa ve sürecin akut/kronik oluşuna göre değişir.

• Akciğer Tüberkülozu: Hayvanda ilerleyici zayıflama (kaşeksi) görülür. Başlangıçta kuru ve ağrılı, sonrasında salyalı öksürük dikkat çeker. Vücut ısısı kronik dönemde dalgalı seyreder. Preskapular ve submandibular lenf yumrularında büyüme gözlenir. İştah dalgalıdır.
• Meme Tüberkülozu: Bir veya birkaç meme lobunda sertleşme ve ağrısız şişkinlikler oluşur. Supramammar lenf yumruları büyümüştür. Ayırıcı Tanı: Süt rengi yeşilimtırak-sarı bir hal alır. Süt içindeki kazeöz (peynirleşmiş) tortular sağıldığında kaba yapışmaz; bu özellik diğer mastitislerden ayrılmasında önemlidir.
• Bağırsak Tüberkülozu: İnatçı ve tedaviye cevap vermeyen ishal görülür. Rektal muayenede mezenteriyel lenf yumrularının büyüdüğü hissedilebilir. Dışkı sümüksü ve zaman zaman kanlıdır.
• Böbrek ve Genital Tüberküloz: İdrar bulanık, irinli ve bazen kanlıdır. Boğalarda epididimitis kaynaklı testis şişkinliği; dişilerde ise vajinada nodül ve ülserler görülebilir. Tüberküloz metritisleri yavru atımlarına (abort) neden olabilir.

Nekropsi (Otopsi) Bulguları:

Enfekte doku ve organlarda kalsifiye (kireçlenmiş) nodüller karakteristiktir. İlgili lenf yumrularında kazeöz nekroz odakları görülür.

• İncili Tüberküloz : Akciğerdeki nodüllerin plevraya (göğüs zarı) yayılarak inci tanesi, üzüm salkımı şeklinde dizilmesi durumudur. Göğüs boşluğunda eksudat birikimi mevcuttur.

Teşhis:

Klinik ve otopsi bulguları şüphe uyandırsa da kesin tanı laboratuvar muayeneleri ve alerjik testlerle konulur.

Tüberkülin Testi (İntradermal): Sığırın boyun bölgesi tıraş edilerek deri kalınlığı kumpas ile ölçülür (Kutan ölçüm). Mammalian PPD tüberkülin antijeni 0.1 cc deri içine (intrakutan) enjekte edilir. 72. saatte bölge kontrol edilir ve tekrar ölçüm yapılır.

• Pozitif (+): Bölgede ödem gözlenir, sıcaklık, ağrı varsa ve deri kalınlığı farkı 4 mm ve üzerinde ise.
• Şüpheli (+/-): Deri kalınlığı artışı 3 – 4 mm arasındaysa veya sadece klinik yangı belirtileri varsa (6-8 hafta sonra test tekrarlanır).
• Negatif (-): Reaksiyon yoksa ve deri kalınlığı farkı 3 mm’den az ise.

Laboratuvara Numune Gönderimi:

• Organ/Doku: Lezyonlu kısımlar ikiye bölünür; bir parçası %10’luk formalin, diğer parçası %50 GSF içinde gönderilir.
• Süt (Meme Tüberkülozu): Meme başı temizlenip dezenfekte edildikten sonra, ilk sağım boşa sağılır. Yaklaşık 100 ml süt steril kaba alınır. Uzak mesafeler için numuneye koruyucu (borik asit vb.) eklenir.

Tedavi ve Korunma:

Tedavi: Tüberkülozun hayvanlarda yasal ve etkin bir tedavisi yoktur. Korunma: Spesifik bir aşısı bulunmamaktadır. Koruma, sürü yönetimi ve biyogüvenlik önlemlerine dayanır.

Mevzuat ve Tazminat (Türkiye)

5996 Sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu ve ilgili yönetmelikler çerçevesinde:

1. Yurt İçinde: Tüberkülin testi pozitif çıkan hayvanlar tazminatlı olarak mecburi kesime sevk edilir (İmha). Hayvan sahibine, belirlenen kıymet takdir komisyonu bedelinin (genellikle 3/4’ü veya güncel yönetmeliğe göre değişen oranlarda) ödemesi yapılır.
2. Karantina ve Kontrol: Büyükbaş işletmeleri düzenli aralıklarla tüberküloz testinden geçmek zorundadır. Hastalık çıkan işletmelere karantina uygulanır. (Ari işletmeler hariç).

2. PARATÜBERKÜLOZ (JOHNE’S DISEASE)

Sığırlarda sık, koyun ve keçilerde daha nadir görülen; kronik enterit (bağırsak yangısı) ve aşırı zayıflama ile karakterize, tedavi yöntemi olmayan bir hastalıktır.

Etiyoloji:

Etken Mycobacterium avium subsp. paratuberculosis’tir. Dirençli bir bakteridir ve dış ortama oldukça dayanıklıdır.

Semptomlar:

Hastalık genellikle 2-6 yaş aralığında klinik belirti verir (uzun inkübasyon).

• Kondisyon Kaybı: İştah normal olmasına rağmen hayvan sürekli zayıflar (Kaşeksi).
• İshal: Aralıklı başlayan, sonrasında sürekli hale gelen, kötü kokulu ve tazyikli (boru tipi) ishal görülür. Tedaviye yanıt vermez.
• Çene Altı Ödemi: Hipoproteinemiye bağlı olarak intermandibular bölgede ödem (şişe çene) oluşur, ishal başlangıcında bu ödem azalabilir.
• Görünüm: Tüyler karışık ve mat, gözler çukura kaçmıştır. Gluteal kaslarda erime belirgindir.

Nekropsi

Bağırsak mukozası (özellikle ileum ve kalın bağırsak) 4-5 kat kalınlaşmış, beyin kıvrımı görünümü almıştır. Mezenteriyel lenf yumruları büyümüş ve ödemlidir.

Teşhis ve Yönetim

• Teşhis: Rektal kazıntı, dışkı ve kan serumu (ELISA) ile laboratuvar teşhisi yapılır. Nekropside kalınlaşmış bağırsak bölümleri ve lenf yumruları %10’luk formalin içinde gönderilir.
• Tedavi: Paratüberkülozun etkin ve ekonomik bir tedavisi yoktur. Antibiyotik uygulamaları geçici düzelme sağlasa da hayvan portör (taşıyıcı/saçıcı) kalmaya devam eder. Sürüyü korumak için enfekte hayvanlar derhal sürüden çıkarılmalıdır yani imha mecburidir.
• Korunma: Hasta hayvanların dışkısı ile bulaşık yem ve suların tüketilmesi engellenmelidir. Doğum padokları hijyenik olmalıdır. Buzağılar doğumdan hemen sonra enfekte analardan ayrılmalıdır. Aşı uygulamaları (bazı ülkelerde kontrollü olarak yapılsa da) ülkemizdeki güncel yasal duruma göre il/ilçe tarım müdürlükleri ile görüşülerek planlanmalıdır.

Yazar : Veteriner Hekim Emre Çelik

Kaynak: Hekim.Vet